Zgodnie z art. 888 k.c.: „Przez umowę darowizny darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku.”. Sam fakt zawarcia umowy darowizny nie daje jednak stuprocentowej pewności, iż składnik majątkowy rzeczywiście trafi w ręce obdarowanego, właśnie ze względu na przysługujące darczyńcy uprawnienie do odwołania darowizny. Ustawodawca przewiduje dwa rodzaje odwołania darowizny, w zależności od tego, czy w momencie złożenia przez darczyńcę oświadczenia woli o odwołaniu darowizny doszło już do jej wykonania.
Rażąca niewdzięczność, a odwołanie darowizny
Jeżeli przed złożeniem oświadczenia woli o odwołaniu darowizny nastąpiło już przejście składnika majątkowego na rzecz obdarowanego, darczyńca może odwołać darowiznę tylko w sytuacji, gdy obdarowany dopuścił się względem niego rażącej niewdzięczności. Wspomniana rażąca niewdzięczność jest typowym przykładem klauzuli generalnej, a zatem w każdym przypadku powołania się na omawianą normę, sąd musi ustalić czy w konkretnej sytuacji zachowanie obdarowanego stanowi w istocie przykład rażącej niewdzięczności. Należy bowiem mieć na uwadze, że umowa darowizny wytwarza pewien stosunek etyczny pomiędzy darczyńcą a obdarowanym. Istotą tego stosunku jest moralny obowiązek wdzięczności obdarowanego wobec darczyńcy, a jego pogwałcenie poprzez dopuszczenie się ciężkich uchybień skutkuje zastosowaniem sankcji odwołania darowizny. Sądy powszechne wyjaśniają, że za rażącą niewdzięczność w szczególności mogą zostać potraktowane zachowania prowadzące do złośliwego, uporczywego i pełnego nasilenia złej woli zmierzające do pokrzywdzenia darczyńcy, zwłaszcza zachowania o charakterze konsekwentnym (tak Sąd Apelacyjny w Katowicach w wyroku z dnia 9 lutego 2017 r., sygn. akt: I ACa 892/16), a także działanie bądź zaniechanie skierowane nawet pośrednio przeciwko darczyńcy, które uznać należy za wysoce niewłaściwe i krzywdzące darczyńcę (Sąd Apelacyjny w Katowicach, wyrok z dnia 2 grudnia 2016 r., sygn. akt: I ACa 659/16). Z kolei Sąd Apelacyjny w Krakowie tłumaczy, że „Uprawnienie darczyńcy do tego aby na powrót uzyskał przedmiot czynności, której dokonał z obdarowanym należy taktować ze względu na konieczność zapewnienia pewności obrotu prawnego jako wyjątkowe. Sięganie po ten instrument prawny może mieć miejsce w zupełnie szczególnych sytuacjach, nad wyraz nagannego zachowania obdarowanego, sprzeniewierzającego się, w jaskrawy sposób, zasadzie wdzięczności, obowiązującej go wobec darczyńcy.”(wyrok z dnia 9 września 2016 r., sygn. akt: I ACa 552/16). Wobec tego, nie każdy spór i przejaw zachowania sprzecznego z wolą darczyńcy może być kwalifikowany jako rażąca niewdzięczność i usprawiedliwiać odwołanie darowizny w tym trybie.
Wykonanie i odwołanie darowizny
Z kolei, jeżeli przed złożeniem oświadczenia woli o odwołaniu darowizny nie doszło jeszcze do jej wykonania, darczyńca może to uczynić sytuacji, gdy po zawarciu umowy jego stan majątkowy uległ takiej zmianie, że wykonanie darowizny nie może nastąpić bez uszczerbku dla jego własnego utrzymania odpowiednio do jego usprawiedliwionych potrzeb albo bez uszczerbku dla ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych (art. 896 k.c.). Wnioskując a maiori ad minus, należy uznać, że w takich okolicznościach darczyńca może również odwołać darowiznę, gdy wystąpiła rażąca niewdzięczność obdarowanego. Wracając jednakże do regulacji art. 896 k.c. należy zauważyć, że odwołanie darowizny jest dopuszczalne tylko w takiej części jaka wystarcza do wyeliminowania uszczerbku darczyńcy dla utrzymania jego osoby lub jego bliskich. W razie odwołania przez darczyńcę całej darowizny, sąd może uwzględnić żądanie zwrotu przedmiotu darowizny jedynie w takim zakresie, w jakim pozwoli to na wyeliminowanie uszczerbku (tak: Sąd Najwyższy, wyrok z dnia 3 kwietnia 2014 r., sygn. akt: V CSK 289/13). Jak trafnie w „Kodeks cywilny. Komentarz. Tom V. Zobowiązania. Część szczegółowa”, WKP 2017 wyjaśnia J. Gudowski: „Niekorzystna zmiana sytuacji majątkowej darczyńcy musi być spowodowana innymi czynnikami, w wyniku których jego sytuacja uległa zmianie do tego stopnia, że wykonanie umowy darowizny nie może nastąpić bez uszczerbku dla jego własnego utrzymania odpowiednio do jego usprawiedliwionych potrzeb albo bez uszczerbku dla ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych). Ta przesłanka nadaje regulacji art. 896 charakter szczególnej klauzuli rebus sic stantibus. Jej kształt jest znacznie korzystniejszy dla darczyńcy niż ogólne rozwiązanie wynikające z art. 3571. Wyraża się to m.in. w tym, że możliwość odwołania darowizny nie zależy od tego, czy darczyńca mógł przewidzieć (przewidywał) niekorzystny dla siebie obrót spraw majątkowych.”.
Odwołanie darowizny po śmierci obdarowanego
Warto pamiętać, że odwołania darowizny nie wyłącza śmierć obdarowanego, natomiast samo uprawnienie do odwołania darowizny przysługuje wyłącznie darczyńcy, w związku z czym jego następcy prawni nie będą mogli z niego skorzystać.
Autorem tekstu jest: aplikant radcowski Artur Pachniowski
Chcesz skonsultować swoją sprawę w tym bądź innym temacie – umów się na nieodpłatną konsultację (adwokat Kraków)
Dzwoń pod nr: +48 883 668 558
