Każde dziecko w Polsce ma prawo do ochrony, wsparcia i opieki ze strony rodziców oraz państwa. Jednak dzieci z niepełnosprawnością wymagają znacznie więcej: dostosowanej edukacji, opieki zdrowotnej, pomocy psychologicznej, rehabilitacji, a często również wsparcia materialnego i środowiskowego. Te szczególne potrzeby wpływają nie tylko na codzienne życie rodziny, ale też na sposób, w jaki prawo – zwłaszcza sąd opiekuńczy – powinien podchodzić do spraw dotyczących takich dzieci. Jakie dodatkowe obowiązki ma sąd rodzinny w sprawach, w których występuje dziecko z niepełnosprawnością – zarówno na poziomie formalnym, jak i praktycznym?
Władza rodzicielska i dobro dziecka z niepełnosprawnością – punkt wyjścia
Zasadą ogólną, wynikającą z art. 95 i 96 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, jest to, że władza rodzicielska powinna być wykonywana tak, by jak najlepiej służyć dobru dziecka. Gdy mamy do czynienia z dzieckiem z niepełnosprawnością – fizyczną, intelektualną, psychiczną, sensoryczną lub sprzężoną – zakres tego dobra musi być interpretowany rozszerzająco.
Niepełnosprawność oznacza bowiem nie tylko zwiększone potrzeby zdrowotne czy edukacyjne, ale też większą wrażliwość na destabilizację sytuacji rodzinnej, zmiany środowiskowe, konflikty między rodzicami czy brak dostępności wsparcia. Tym samym sąd opiekuńczy – rozpoznający sprawę o kontakty, ograniczenie władzy rodzicielskiej, alimenty czy miejsce pobytu dziecka – nie może traktować takiej sytuacji w sposób standardowy.
Sąd opiekuńczy a szczególne potrzeby dziecka – jakie obowiązki?
- Obowiązek pogłębionej analizy sytuacji życiowej dziecka
W sprawach rodzinnych sąd ma obowiązek brać pod uwagę całokształt sytuacji dziecka. W przypadku dziecka z niepełnosprawnością oznacza to m.in. konieczność ustalenia:
- rodzaju i stopnia niepełnosprawności,
- realnych potrzeb dziecka związanych z opieką, terapią i edukacją,
- poziomu zaangażowania każdego z rodziców w opiekę nad dzieckiem,
- dostępności placówek i specjalistów w miejscu zamieszkania dziecka,
- możliwości finansowych i organizacyjnych każdego z rodziców,
- potencjalnego wpływu zmian (np. przeprowadzki, zmiany opiekuna, zmiany szkoły) na stan zdrowia i rozwój dziecka.
Co ważne – sąd nie może zadowolić się jedynie ogólnikowym stwierdzeniem, że „dziecko wymaga szczególnej opieki”. Musi poznać konkrety: czy dziecko ma orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego, czy uczęszcza na zajęcia z logopedą, czy wymaga terapii sensorycznej, czy porusza się na wózku lub korzysta z komunikacji alternatywnej (AAC).
- Konieczność zasięgania opinii biegłych i specjalistów
W wielu sprawach, w których pojawia się wątek niepełnosprawności dziecka, sąd zasięga opinii biegłych psychologów, psychiatrów dziecięcych lub lekarzy specjalistów. Obowiązkiem sądu jest nie tylko dopuszczenie dowodu z opinii, ale też zadbanie, by była ona sporządzona przez osoby mające doświadczenie w pracy z dziećmi z konkretnymi zaburzeniami czy schorzeniami.
Przykład: w sprawie dotyczącej dziecka z autyzmem sąd powinien powierzyć wydanie opinii biegłemu psychologowi specjalizującemu się w spektrum autyzmu lub powołać OZSS (Opiniodawczy Zespół Sądowych Specjalistów), który w składzie będzie miał odpowiednich ekspertów.
- Uwzględnianie prawa dziecka do stabilizacji i przewidywalności
Dzieci z niepełnosprawnością często szczególnie źle znoszą zmiany środowiska, opiekunów czy rytmu dnia. Dla sądu oznacza to konieczność większej ostrożności przy orzekaniu o:
- zmianie miejsca pobytu dziecka (np. przeprowadzce z matką do innego województwa),
- opiece naprzemiennej – która choć bywa korzystna, nie zawsze służy dzieciom z deficytami rozwojowymi,
- kontaktach realizowanych w sposób nieregularny lub z długimi przerwami (np. raz na miesiąc),
- przewozie dziecka w dalekie trasy bez zapewnienia wsparcia opiekuńczego.
Orzecznictwo coraz częściej zwraca uwagę, że nie można „kopiować” rozwiązań stosowanych wobec dzieci zdrowych i przenosić ich automatycznie na dzieci z niepełnosprawnością – bez indywidualnej oceny sytuacji.
- Wzmocniony nadzór nad wykonywaniem kontaktów i obowiązków rodzicielskich
Jeśli rodzice nie mieszkają razem i nie są zgodni co do sposobu opieki nad dzieckiem z niepełnosprawnością, sąd może zastosować środki nadzoru:
- zobowiązać rodziców do współpracy z kuratorem lub psychologiem,
- wprowadzić kontakty nadzorowane lub w obecności osoby trzeciej,
- powierzyć tylko jednemu rodzicowi prawo do podejmowania decyzji dotyczących leczenia, edukacji lub terapii.
W sprawach o ograniczenie lub pozbawienie władzy rodzicielskiej niepełnosprawność dziecka może być istotnym czynnikiem – zwłaszcza jeśli jeden z rodziców całkowicie uchyla się od opieki lub sabotuje proces terapii.
- Uwzględnianie dodatkowych potrzeb przy ustalaniu alimentów
Dzieci z niepełnosprawnością mają zazwyczaj znacznie wyższe potrzeby – wynikające z konieczności zakupu leków, sprzętu rehabilitacyjnego, finansowania terapii, dojazdów do placówek, zatrudnienia opiekunów. Sąd, ustalając wysokość alimentów, powinien te potrzeby wnikliwie przeanalizować.
Nie wystarczy ogólne stwierdzenie, że dziecko „ma orzeczenie”. Sąd powinien zapoznać się z konkretnymi kosztami i planami terapeutycznymi. Może również ustalić alimenty w innej formie niż pieniężna – np. obowiązek pokrywania konkretnych wydatków (rehabilitacja, opiekun, turnus).
Dziecko z niepełnosprawnością to dziecko z większymi potrzebami – nie tylko w domu i szkole, ale również w sali sądowej. Sąd rodzinny, rozpatrując sprawy dotyczące takich dzieci, ma szczególny obowiązek działania z troską, ostrożnością i pełnym rozeznaniem sytuacji. Wymaga to nie tylko wiedzy prawniczej, ale i wrażliwości społecznej oraz współpracy z lekarzami, terapeutami i placówkami specjalistycznymi.
Właśnie dlatego sprawy rodzinne z udziałem dzieci z niepełnosprawnością powinny być prowadzone przez prawników doświadczonych nie tylko w procedurze, ale i w rozumieniu specyfiki tych rodzin. Każde rozstrzygnięcie – niezależnie od tego, czy dotyczy kontaktów, alimentów czy władzy rodzicielskiej – musi mieć na celu jedno: rzeczywiste dobro dziecka, którego potrzeby są wyjątkowe i nie powinny być ignorowane.
Jeśli potrzebujesz pomocy w prowadzeniu sprawy dotyczącej dziecka z niepełnosprawnością – czy to na etapie mediacji, czy już przed sądem – skontaktuj się z naszą kancelarią. Oferujemy wsparcie prawne z uwzględnieniem wszystkich aspektów medycznych i społecznych, które mają znaczenie dla sprawy.
