Zachowek to instytucja prawa spadkowego, której celem jest ochrona najbliższych członków rodziny spadkodawcy przed całkowitym pozbawieniem udziału w spadku. W praktyce zdarza się, że osoby zobowiązane do zapłaty zachowku (np. spadkobiercy testamentowi) nie dysponują wystarczającymi środkami finansowymi, aby zapłacić całość kwoty „od ręki”. Pojawia się wówczas pytanie: czy możliwa jest wypłata zachowku w ratach? Poniżej omówimy podstawy prawne, orzecznictwo oraz praktyczne wskazówki, jak uzyskać rozłożenie zobowiązania na raty.
Czym jest zachowek?
Podstawa prawna
Zachowek uregulowany jest w art. 991–1011 Kodeksu cywilnego (KC). Przysługuje najbliższym członkom rodziny spadkodawcy (dzieciom, wnukom, małżonkowi, czasem rodzicom), którzy zostali pominięci w testamencie lub otrzymali mniej, niż wynikałoby to z udziału ustawowego.
Funkcja zachowku
Zachowek zabezpiecza interesy członków rodziny, których spadkodawca – na przykład w testamencie – pominął bądź obdarował w minimalnym stopniu. Dzięki roszczeniu o zachowek mogą oni dochodzić określonego procentu wartości udziału spadkowego (zwykle połowa lub 2/3 udziału ustawowego).
Termin i forma płatności zachowku
a) Termin zapłaty
Co do zasady, roszczenie o zapłatę zachowku staje się wymagalne w momencie otwarcia spadku (tj. śmierci spadkodawcy) oraz po ustaleniu kręgu spadkobierców i wartości spadku. W praktyce strony często dążą do polubownego uregulowania kwestii zachowku – negocjują jego wysokość i termin płatności. Jeśli porozumienie nie jest możliwe, uprawniony do zachowku może wytoczyć powództwo o jego zapłatę przed sądem.
Jednorazowa spłata a płatność w ratach
Najczęstszym rozwiązaniem jest jednorazowa spłata zachowku. Jednak w niektórych sytuacjach może okazać się, że zapłata całej sumy od razu jest niemożliwa lub rażąco utrudniona. Wtedy pojawia się opcja rozłożenia należności na raty – czy to w drodze umowy między stronami, czy też na mocy orzeczenia sądu.
Możliwość rozłożenia zachowku na raty przez sąd
Obowiązany do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku może żądać odroczenia terminu jego płatności, rozłożenia go na raty, a w wyjątkowych przypadkach – jego obniżenia, przy uwzględnieniu sytuacji osobistej i majątkowej uprawnionego do zachowku oraz obowiązanego do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku.
W przypadku rozłożenia na raty roszczenia z tytułu zachowku terminy ich uiszczenia nie mogą przekraczać łącznie pięciu lat. W wypadkach zasługujących na szczególne uwzględnienie sąd, na wniosek zobowiązanego, może odroczyć termin zapłaty rat już wymagalnych lub przedłużyć termin, o którym mowa w zdaniu pierwszym. Zmieniony termin nie może być dłuższy niż dziesięć lat.
W razie ustania okoliczności uzasadniających obniżenie zachowku obowiązany z tytułu zachowku na wniosek osoby uprawnionej do zachowku zwraca uprawnionemu do zachowku sumę pieniężną, o którą obniżono zachowek. Zwrotu sumy pieniężnej nie można żądać po upływie pięciu lat od dnia obniżenia zachowku.
Wpływ rozłożenia zachowku na raty na odsetki
Jeśli sąd rozkłada zachowek na raty, najczęściej orzeka również co do sposobu naliczania odsetek (w szczególności odsetek ustawowych za opóźnienie). Wówczas każda rata może być traktowana jako osobne świadczenie. Należy dokładnie zweryfikować treść orzeczenia lub umowy – w jaki sposób i od jakiej daty liczone będą odsetki.
Orzecznictwo sądów
Polskie sądy przyznają, że świadczenie z tytułu zachowku może zostać rozłożone na raty. Istotne jest jednak przedstawienie solidnych argumentów potwierdzających, że jednorazowa spłata byłaby dla zobowiązanego zbyt dużym obciążeniem. Sąd, mając na uwadze zasady współżycia społecznego i klauzulę słuszności, może zdecydować się na takie rozwiązanie, chroniąc w pewnym zakresie interes zarówno dłużnika, jak i wierzyciela.
Umowa między stronami co do płatności ratalnych
Negocjacje i porozumienie
Zanim trafi się do sądu, warto spróbować polubownego rozwiązania sprawy. Jeśli spadkobierca (zobowiązany) i osoba uprawniona (wierzyciel zachowku) są w stanie ustalić warunki spłaty, mogą zawrzeć pisemne porozumienie, w którym określą:
- Łączną kwotę zachowku (należną po ustaleniu wartości masy spadkowej i udziału).
- Liczbę rat i wysokość każdej z nich.
- Termin płatności rat (np. co miesiąc, co kwartał).
- Kwestię odsetek (czy mają być naliczane i w jakiej wysokości).
- Skutki opóźnienia w zapłacie (np. natychmiastowa wymagalność całości lub dodatkowe odsetki).
Takie porozumienie może przybrać formę zwykłej umowy cywilnoprawnej. W praktyce warto jednak rozważyć jej sporządzenie w formie aktu notarialnego albo przynajmniej w formie pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi, aby wzmocnić bezpieczeństwo obu stron.
b) Zabezpieczenie i kary umowne
Jeżeli wypłata ma nastąpić w kilku ratach, uprawniony do zachowku często obawia się, że zobowiązany zaprzestanie płatności po kilku wpłatach. Aby się zabezpieczyć, można ustanowić np. hipotekę na nieruchomości lub zobowiązać dłużnika do wystawienia weksla in blanco. Możliwe jest także wprowadzenie klauzuli o natychmiastowej wymagalności całej kwoty w przypadku nieuiszczenia którejkolwiek z rat w terminie.
Kiedy rozłożenie zachowku na raty może być korzystne?
- Trudna sytuacja finansowa dłużnika:
– Jeśli spłacenie zachowku jednorazowo nie jest możliwe bez sprzedaży nieruchomości czy zaciągnięcia wysokiego kredytu. - Uniknięcie długotrwałego sporu sądowego:
– Dłużnik i wierzyciel mogą szybko ustalić warunki ratalne i uniknąć kosztów procesowych. - Zachowanie poprawnych relacji rodzinnych:
– Długotrwałe postępowanie sądowe zwykle pogarsza atmosferę w rodzinie. Rozłożenie na raty bywa rozwiązaniem mniej konfliktogennym. - Ochrona wierzyciela zachowku:
– Lepiej otrzymywać regularne wpłaty niż w praktyce nie dostać nic z powodu braku płynności finansowej dłużnika.
Praktyczne wskazówki
- Ocena wartości masy spadkowej:
– Zanim zaczniemy negocjacje co do rat, należy ustalić podstawę wyliczenia zachowku (wartość nieruchomości, darowizn, długi spadkowe itp.). - Sprawdzenie możliwości finansowych dłużnika:
– Jeśli z góry wiadomo, że dłużnik nie jest w stanie zapłacić jednorazowo wysokiej sumy, warto zaproponować raty już na etapie pierwszych rozmów. - Pisemna forma ugody:
– Aby uniknąć ewentualnych nieporozumień, wszelkie ustalenia powinny być sporządzone na piśmie, najlepiej z dokładnym harmonogramem spłaty. - Rozważenie mediacji:
– Jeżeli nie udaje się dojść do porozumienia samodzielnie, można skorzystać z pomocy mediatora. Wówczas sporządzona ugoda będzie miała charakter ugody sądowej (po zatwierdzeniu przez sąd). - Analiza ewentualnych zabezpieczeń:
– Jeśli rozłożenie na raty rozciąga się w czasie, wierzyciel zachowku może chcieć zabezpieczyć swoje interesy, np. poprzez ustanowienie hipoteki, poręczenia lub weksla. - Monitorowanie terminów płatności:
– Ustalcie, co się stanie w razie opóźnień (czy raty zostaną doliczone do kolejnej raty, czy dłużnik zapłaci odsetki, czy całość staje się wymagalna natychmiast).
Rozłożenie zachowku na raty jest jak najbardziej możliwe – zarówno w drodze ugody między stronami, jak i na mocy orzeczenia sądu. Warunkiem skutecznego wniosku o taką formę płatności jest wykazanie, że w konkretnych okolicznościach jednorazowa spłata stanowiłaby dla zobowiązanego nadmierne obciążenie, a rozłożenie na raty nie narusza rażąco interesu wierzyciela.
Zarówno dla wierzyciela, jak i dla dłużnika, rozważenie płatności ratalnych może być korzystną alternatywą wobec jednorazowej zapłaty – pozwala na lepsze zarządzanie finansami, unikanie drastycznych skutków dla dłużnika oraz zwiększa szanse na rzeczywiste odzyskanie należności przez wierzyciela. Kluczowe jest jednak odpowiednie sformułowanie umowy lub przygotowanie argumentacji sądowej, aby spłata zachowku w ratach stała się realnym i bezpiecznym rozwiązaniem dla obu stron.
