Przedstawiam kolejny temat powodujący totalną utratę orientacji prawnej wśród osób spotykających się z tą problematyką. Z resztą nic dziwnego, przecież nasz wspaniały ustawodawca nam tego nie ułatwia.
Ale, gdzie jest problem?
Problem polega na tym, jak traktować umowę przekazania gospodarstwa rolnego?
Czy jak umowę nieodpłatną, w konsekwencji czego można by traktować ją zaliczyć jako umowę darowizny, czy jak umowę odpłatną, co oczywiście powodowałoby, że darowizną by nie była.
Skutki prawne ostatecznego rozstrzygnięcia, dla osoby zainteresowanej są ogromne!
Dlaczego?
Otóż, jeżeli uznamy, że umowa o przekazaniu gospodarstwa rolnego jest umową nieodpłatną, wówczas osoby uprawnione do zachowku będą miały wobec osoby, która gospodarstwo otrzymała, skuteczne roszczenie zachowkowe.
Odwrotnie, jeżeli uznamy, że umowa o przekazaniu gospodarstwa rolnego jest umową odpłatną.
Jak już pisałem wcześniej, ustawodawca poprzez swoja mnogość w tworzeniu prawa nie ułatwia nam oceny prawnej.
Proszę sobie wyobrazić, że problematyka dotycząca tej umowy została przedstawiona w aż trzech ustawach, w tym dwie z nich już nie obowiązują!
Zaczynamy od 1977 r. gdzie w ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin stanowił, iż gospodarstwo rolne mogło być przekazane tylko jednemu następcy lub następcy i jego małżonkowi.
Ustawa ta stanowiła, że umowa sporządzana była w formie zwykłej pisemnej przez naczelnika gminy, nie miała ona zatem formy aktu notarialnego. Obowiązywała ona w okresie od 1 stycznia 1978 r. do 31 grudnia 1982 r.
Następnym aktem prawnym regulującym ten temat była ustawa z 1982 r. Nosiła nazwę o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin.
Dla skuteczności umowy wymagany był akt notarialny. Umożliwiała jednak przekazanie gospodarstwa nie jednemu, a kilku następcom. Ustawa ta obowiązywała od 1 stycznia 1983 r. do 31 grudnia 1990 r
I wreszcie, obowiązująca od 1 stycznia 1991 r. po dzień dzisiejszy – ustawa o ubezpieczeniu społecznym rolników.
Przez umowę z następcą, rolnik będący właścicielem gospodarstwa rolnego zobowiązuje się przenieść na osobę młodszą od niego co najmniej o 15 lat własność i posiadanie tego gospodarstwa z chwilą nabycia prawa do emerytury lub renty inwalidzkiej, jeżeli następca do tego czasu będzie pracować w tym gospodarstwie.
Dodatkowo, umowa z następcą może zawierać inne postanowienia, w szczególności dotyczące wzajemnych świadczeń stron przed i po przeniesieniu przez rolnika własności gospodarstwa rolnego na następcę. Umowa z następcą, a także umowa w celu wykonania umowy z następcą, powinna być zawarta w formie aktu notarialnego.
I jak się tu nie pogubić?!
Może to mało pocieszające, ale gubią się w tym nie tylko zwykli śmiertelnicy – Sądy też miały z tym duży problem.
Mając to na uwadze, poniżej przedstawię sprawę, której rozstrzygnięcie ujednoliciło późniejsze orzecznictwo i stanowi ostateczna odpowiedź na pytanie: czy od osoby na rzecz której przekazano gospodarstwo rolne można dochodzić zachowku?
Sprawa o zachowek
Powód Pan Antoni domagał się zasądzenia od swojego brata Pana Marka kwoty 165.767,00 zł tytułem zachowku.
Strony były synami i następcami prawnymi zmarłego w dniu 4 października 2008 r. Pana Włodzimierza.
Umową z dnia 11 września 1990 r. spadkodawca przekazał na rzecz syna Marka, na podstawie ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin, własność gospodarstwa rolnego o powierzchni 1 ha, położonego w Michałowie.
Sąd Okręgowy, który był sądem pierwszej instancji oddalił powództwo.
Rozpoznając sprawę na skutek apelacji powoda Sąd Apelacyjny powziął poważne wątpliwości, wymagające rozstrzygnięcia zagadnienia prawnego, dotyczącego kwestii uwzględniania przy ustalaniu zachowku wartości gospodarstwa rolnego, będącego przedmiotem umowy przekazania własności gospodarstwa rolnego, zawartej w trybie ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r.
W motywach postanowienia przedstawiającego zagadnienie prawne do rozstrzygnięcia Sąd ten wskazał na cel instytucji zachowku, którym jest zabezpieczenie interesów osób najbliższych spadkodawcy.
Stwierdził, że wykładni językowej art. 993 k.c. nie można pogodzić z zasadą sprawiedliwości społecznej, ponieważ sytuacja otrzymującego gospodarstwo rolne jest tożsama z sytuacją obdarowanego.
W związku z powyższym skierował do Sądu Najwyższego zapytanie prawne:
„Czy wartość gospodarstwa rolnego będącego przedmiotem umowy przekazania własności gospodarstwa rolnego, zawartej w trybie ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin uwzględnia się przy ustalaniu zachowku?”
Ustalenie zachowku a możliwość uwzględnienia wartości gospodarstwa
Sąd Najwyższy odpowiedział w następujący sposób:
Przekazanie pozwanemu gospodarstwa rolnego przez ojca dokonane zostało w oparciu o przepisy ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin.
Zgodnie z jej postanowieniami przekazanie gospodarstwa rolnego obejmowało nieodpłatne przeniesienie posiadania lub własności, jeżeli rolnik jest właścicielem, na rzecz następcy lub kilku następców za którego uważany był zstępny, spełniający przesłanki przewidziane art. 48.
Należały do nich:
- posiadanie pełnej zdolności do czynności prawnych,
- wiek poniżej 55 lat,
- zdolność do pracy w gospodarstwie rolnym (brak inwalidztwa I lub II grupy inwalidzkiej albo III grupy, wyłączającego możliwość pracy w gospodarstwie rolnym)
- praca w przekazywanym gospodarstwie po ukończeniu szesnastego roku życia co najmniej od 5 lat.
W wypadku nieposiadania następcy spełniającego te warunki albo odmowy przez następcę przejęcia gospodarstwa, przekazanie mogło być dokonane dowolnej osobie fizycznej lub osobie prawnej albo Państwu.
Przyczyną przekazania gospodarstwa rolnego było uzyskanie przez rolnika prowadzącego to gospodarstwo emerytury lub renty inwalidzkiej.
Rolnik zachowywał uprawnienia dotyczące korzystania z lokalu mieszkalnego i pomieszczeń gospodarskich oraz do użytkowania działki gruntu o oznaczonej powierzchni.
Charakter prawny umowy przeniesienia gospodarstwa rolnego na rzecz następcy określony został w orzecznictwie jako rodzaj umowy o charakterze cywilnoprawnym, odmienny od umów przeniesienia własności wymienionych w części szczegółowej księgi trzeciej kodeksu cywilnego o zobowiązaniach.
Mają do niej zastosowanie przepisy kodeksu cywilnego dotyczące zdolności do czynności prawnych, wad oświadczenia woli, nieważności czynności prawnej oraz skutków prawnych oświadczenia woli.
Przedstawione zostały w tych orzeczeniach poglądy, wskazujące na wyodrębnioną ustawowo swoistość umowy przekazania gospodarstwa rolnego następcy, odmienną od umowy darowizny.
Przyczyną jej zawarcia jest dążenie do uzyskania świadczeń z ubezpieczenia społecznego, której następstwem jest wzajemna zależność umowy i decyzji w przedmiocie tych świadczeń ubezpieczeniowych, polegająca na tym, że utrata mocy jednej z tych czynności pociąga za sobą utratę mocy także drugiej.
Dochodzi do powiązania tymi czynnościami rolnika, następcy i Państwa jako przyznającego świadczenia, co przemawia za tym, że umowa nie mieści się w katalogu umów uregulowanych w kodeksie cywilnym.
W uchwale z dnia 16 lipca 1980 r. Sąd Najwyższy wskazał, że wspólna cecha umowy przeniesienia i umowy darowizny dotyczy wyłącznie nieodpłatności świadczenia.
Istotne natomiast znaczenie dla swoistości umowy przeniesienia ma to, że przekazujący zapewnia sobie świadczenia emerytalne lub rentowe ze środków państwowych, korzystanie z działki, lokalu mieszkalnego i pomieceń gospodarczych, a gospodarstwo przejmuje osoba zdolna do osiągania lepszych efektów gospodarowania, przez co umowa spełnia cel gospodarczy i społeczny.
Nie może zatem dojść do odwołania umowy przekazania z powodów leżących u podstaw odwołania darowizny.
Konsekwencje przyjęcia, że umowa przekazania nie jest darowizną i nie mają do niej zastosowania przepisy kodeksu cywilnego regulujące umowę darowizny, odnoszą się również do kwestii doliczania darowizn do substratu zachowku, która została uregulowana w art. 993 i 994 k.c.
Wynika z nich zasada doliczania wszystkich darowizn, poza wymienionymi w art. 994 § 1 i 2 k.c., która podyktowana jest ochroną osób uprawnionych do zachowku oraz uniemożliwieniem spadkodawcy rozdysponowania majątkiem za życia, a pozbawienie spadkobiercy zachowku przewidziane zostało jedynie przez wydziedziczenie, w wypadkach ściśle uregulowanych w art. 1008 i nast. k.c.
Użyte w art. 993 k.c. pojęcie darowizny odnosi się do umowy uregulowanej w art. 888 k.c., którą darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swojego majątku.
Przedstawiona analiza charakteru umowy przekazania gospodarstwa rolnego następcy określa cechy tej czynności prawnej, które różnią ją od uregulowanej w kodeksie cywilnym umowy darowizny i doprowadziły do uznania, że stanowi ona swoisty rodzaj umowy przenoszącej własność, wskazując na jej cywilnoprawną naturę oraz zakres stosowania do niej przepisów kodeksu cywilnego.
Pośród tych cech kwestia nieodpłatności nie miała dominującego znaczenia. Wybór przez ustawodawcę takiego rodzaju umowy, a nieskorzystanie z typów umów kodeksowo uregulowanych, był podyktowany uwypuklonymi w orzecznictwie względami, prowadzącymi do przyjęcia, że nie jest ona darowizną.
Mając to wszystko na uwadze, Sąd Najwyższy podjął ostatecznie uchwałę, w której stwierdził, że:
„Przy ustalaniu zachowku nie uwzględnia się wartości gospodarstwa rolnego przekazanego przez spadkodawcę następcy na podstawie umowy przewidzianej w art. 59 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin.”
Autorem tekstu jest radca prawny Piotr Woś – specjalista od prawa spadkowego
Chcesz skonsultować swoją sprawę – umów się na spotkanie dzwoniąc pod nr tel.: 12 411 05 94,
bądź wejdź na naszą stronę i skorzystaj z PRAWNICZEJ KONSULTACJI TELEFONICZNEJ.
