Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Piotra B. przeciwko Leokadii K. o zachowek po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Zamościu postanowieniem z dnia 26 lutego 1981 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 KPC:
„Czy wysokość należnego uprawnionemu zachowku może być odpowiednio obniżona w oparciu o art. 5 KC ze względu na sytuację osobistą, rodzinną lub majątkową osoby obowiązanej do wypłaty zachowku lub gdyby z innych przyczyn wysokość ta byłaby nadmierna?”
podjął następującą uchwałę:
„W sprawie o zachowek nie jest wyłączone obniżenie wysokości należnej z tego tytułu sumy na podstawie art. 5 KC.”
Z uzasadnienia
Powód Piotr B. domagał się zasądzenia od pozwanej Leokadii K. kwoty 150.000 zł tytułem zachowku.
Sąd Rejonowy w Zamościu wyrokiem z dnia 28.9.1980 r. zasądził od pozwanej na rzecz powoda kwotę 111.042 zł, a w pozostałej części powództwo oddalił.
Według dokonanych w uzasadnieniu wyroku ustaleń ojciec powoda Józef B. zmarł dnia 24.5.1979 r., a spadek po nim w całości nabyła pozwana jako spadkobierczyni testamentowa.
Spadkodawca był wdowcem, a jedynym jego spadkobiercą przy dziedziczeniu ustawowym byłby powód. W skład spadku wchodzi udział 3/4 w położonej w Z. nieruchomości o powierzchni 697 m2 z budynkiem mieszkalnym (drewnianym, nie podpiwniczonym, o powierzchni 61,92 m2 i sprzęt pszczelarski.
Zapisanym w księdze wieczystej współwłaścicielem w 1/4 tej nieruchomości jest powód. Część wskazanej działki o powierzchni 64 m2 wywłaszczono, a stosowne odszkodowanie wypłacono współwłaścicielom stosownie do ich udziałów. Wartość spadku, oceniona przez biegłych, wynosi 222.085 zł. Zachowek powoda wynosi połowę tej sumy. Sąd Rejonowy uwzględnił zatem powództwo w wysokości zasądzonej kwoty.
W związku z rewizją pozwanej od powyższego wyroku Sąd Wojewódzki w Zamościu przedstawił Sądowi Najwyższemu w trybie art. 391 KPC do rozstrzygnięcia przytoczone wyżej zagadnienie prawne.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Celem instytucji zachowku, unormowanej w tytule IV księgi czwartej kodeksu cywilnego, jest ochrona interesów majątkowych najbliższych członków rodziny wymienionych w art. 991 § 1 KC przez zapewnienie im niezależnie od woli spadkodawcy, a nawet wbrew jego woli, roszczenia pieniężnego odpowiadającego określonemu w powołanym przepisie ułamkowi wartości udziału w spadku, który by im przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, przy czym żaden z przepisów powyższego tytułu nie przewiduje możliwości obniżenia wierzytelności z tytułu zachowku.
W tytule X księgi czwartej KC, zawierającym przepisy szczególne o dziedziczeniu gospodarstw rolnych, art. 1075 w brzmieniu pierwotnym przewidywał w § 2 możliwość obniżenia spłat należnych określonym w tym przepisie spadkobiercom uprawnionym do dziedziczenia tych gospodarstw, którzy w dziale spadku nie otrzymali gospodarstwa lub jego części. Zawarty w tytule X przepis art. 1082 KC stanowi, że jeżeli do spadku należy gospodarstwo rolne, ustalenie zachowku następuje z uwzględnieniem przepisów tego tytułu.
W związku z powyższymi unormowaniami Sąd Najwyższy w uchwale III CZP 52/70 z dnia 12.8.1970 r. sformułował tezę że art. 1075 KC ma odpowiednie zastosowanie do zachowku. Wprawdzie również art. 1075 KC w brzmieniu ustalonym ustawą z dnia 26 października 1971 r. (Dz.U. Nr 27, poz. 252) przewiduje – przy odpowiednim stosowaniu przepisów m.in. art. 216 § 3, 4 i 6 KC – możliwość obniżenia spłat należnych określonym spadkobiercom, którzy przy dziale spadku nie otrzymali gospodarstwa rolnego lub jego części.
Jednakże – jak podniesiona w literaturze prawniczej – wyrażona w powołanej uchwale SN z dnia 12.8.1970 r. teza nasuwa zastrzeżenia pochodzące stąd, że dopuszcza stosowanie sformułowanej w tej tezie ogólnej zasady do zachowku w drodze analogii do przepisu wyjątkowego, zawartego w szczególnych, jak to wynika już z samego określenia tytułu X księgi czwartej KC, przepisach o dziedziczeniu gospodarstw rolnych, i to przepisu dotyczącego zwykłych spłat przy dziale spadku.
W związku z powyższymi wskazaniami i brakiem w tytule IV księgi drugiej KC przepisu przewidującego możliwość obniżenia sumy należnej tytułem zachowku nie byłoby wszakże usprawiedliwionych podstaw do wyłączenia w wyjątkowych wypadkach dopuszczalności obniżenia należności z tego tytułu na podstawie art. 5 KC, w szczególności przy uwzględnieniu drugiej z wymienionych w tym przepisie klauzul, a mianowicie klauzuli zasad współżycia społecznego.
Tak np. w sytuacji, gdy głównym składnikiem spadku jest spółdzielcze prawo do lokalu, domek czy lokal stanowiący odrębną własność, który służy do zaspokojenia niezbędnych potrzeb mieszkaniowych zobowiązanego do zapłaty zachowku w razie braku praktycznie innych możliwości zaspokojenia tych potrzeb, inne zaś składniki spadku nie wystarczają na pokrycie zobowiązania z tytułu zachowku, nie można by wyłączyć – przy rozważaniu poza tym sytuacji majątkowej i osobistej zobowiązanego do zapłaty należności z tytułu zachowku i uprawnionego do zachowku – dopuszczalności przyjęcia, iż w konkretnych okolicznościach żądanie zapłaty pełnej należności z powyższego tytułu pozostałoby w sprzeczności z zasadami współżycia społecznego (art. 5 KC).
Z przytoczonych zasad Sąd Najwyższy na przedstawione pytacie udzielił odpowiedzi sformułowanej w sentencji uchwały.
(Opracowano na podstawie Uchwała Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 19 maja 1981 r. III CZP 18/81)
