„Czy na dzieci uprawnionego do zachowku spadkodawcy przechodzi roszczenie z tytułu zachowku – choć nie należały, jako wnuki pierwszego spadkodawcy, do osób uprawnionych do zachowku po nim, oraz czy ma do nich zastosowanie ograniczenie przewidziane w art. 1082 KC?”
Sąd Najwyższy podjął następującą uchwałę:
„Roszczenie uprawnionego z tytułu zachowku, który nie zaspokoił go w związku ze śmiercią, przechodzi na dziedziczące po nim dzieci; jeżeli przedmiotem takiego roszczenia jest wierzytelność wynikająca z dziedziczenia gospodarstwa rolnego, przepis art. 1082 KC nie ma zastosowania.”
Uchwała powyższa zapadła na podstawie następujących ustaleń:
Powodowie wnieśli o zasądzenie od pozwanej kwoty odpowiadającej 1/6 części wartości spadku twierdząc, że odziedziczyli roszczenie o zachowek ich ojca w stosunku do spadkobierczyni, której przypadł z mocy dziedziczenia testamentowego spadek po babce powodów w skład którego wchodzi gospodarstwo rolne.
Sąd Rejonowy wyrokiem powództwo to oddalił przyjmując, iż powodowie w chwili otwarcia spadku nie mieli uprawnień do dziedziczenia gospodarstwa rolnego i wobec tego nie mogą skutecznie żądać zachowku.
Rozpoznając apelację powodów od powyższego rozstrzygnięcia Sąd Wojewódzki powziął wątpliwość co do tego, czy zgodnie z art. 1002 KC na powodów przechodzi roszczenie ich ojca z tytułu zachowku i w jakim stosunku do powyższego przepisu przyjmując, że powodom roszczenie takie przysługuje, pozostają ograniczenia wprowadzone art. 1082 KC.
Postawione Sądowi Najwyższemu dla rozstrzygnięcia zagadnienie prawne powstało na tle następującego stanu faktycznego:
Zofia M. – babka powodów i matka pozwanej zmarła 26.4.1985 r. W skład spadku po niej wchodziło gospodarstwo rolne.
Na podstawie testamentu spadek ten przypadł w całości pozwanej, Bronisław M. – ojciec powodów i brat pozwanej miał prawo do dziedziczenia gospodarstwa rolnego, ponieważ, w chwili otwarcia spadku miał własne gospodarstwo oraz pracował na gospodarstwie spadkowym, które wydane zostało w posiadanie pozwanej dopiero w 1987 r.
Bronisław M. zmarł 22.4.I986 r. i spadek po nim na podstawie ustawy przypadł żonie Genowefie M. oraz synom Romanowi i Andrzejowi M. po 1/3 części.
Ponieważ ogłoszenie testamentu nastąpiło dopiero po jego śmierci nie mógł on realizować swojego roszczenia o zachowek i z powództwem takim wystąpili jego spadkobiercy powołując się na uprawnienia wynikające z art. 1002 KC.
Powodowie nie odpowiadają warunkom do dziedziczenia gospodarstwa rolnego. W związku z przedstawionym zagadnieniem należy zważyć, co następuje:
Bronisław M. jako spadkobierca – ustawowo uprawniony był do zachowku i w myśl art. 991 § 2 przysługiwało mu roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej na pokrycie zachowku od spadkobierczyni powołanej do dziedziczenia całości spadku na podstawie testamentu.
Uprawnionemu do zachowku służy przeciwko spadkobierczyni wierzytelność o wypłacenie sumy pieniężnej, stanowiącej równowartość idealnej części czystego spadku.
Do odpowiedzialności spadkobierców za zachowek mają zastosowanie przepisy o odpowiedzialności za długi spadkowe, ile nie ma odrębnych unormowań zawartych w przepisach o zachowku.
O przechodzeniu roszczenia o zachowek na spadkobierców osoby uprawnionej traktuje przepis art. 1002 KC.
Wykładnia gramatyczna tego przepisu mogłaby wskazywać na to, że roszczenie o zachowek przechodzi tylko na tych spadkobierców, którzy byliby uprawnieni do zachowku także po pierwszym spadkodawcy.
Jednakże wykładnia funkcjonalna tego przepisu, zasady słuszności oraz cel jakiemu instytucja zachowku służy przemawiają za przyjęciem, że spadkobiercom uprawnionym do zachowku służy roszczenie o wierzytelność jaka przypadałaby mu, gdyby sam uprawnienie to realizował.
Dlatego wierzytelność przypadająca Bronisławowi M. przechodzi na dziedziczące po nim dzieci.
Zasady odpowiedzialności za długi spadkowe, do których -jak to wyżej wskazano – należy wierzytelność z tytułu zachowku, ulegają modyfikacji w sytuacji gdy do spadku należy gospodarstwo rolne, do dziedziczenia którego przewidziany został szczególny reżim (art. 1058 i nast. KC).
W rozpoznawanej sprawie uprawniony do zachowku ojciec powodów będąc rolnikiem i pracując na spadkowym gospodarstwie rolnym w chwili otwarcia spadku spełniał warunki do jego dziedziczenia i w związku z tym roszczenie o zachowek obejmuje całość spadku łącznic z wchodzącym w jego skład gospodarstwem rolnym.
Ustalenie wysokości zachowku należnego Bronisławowi M. powinno nastąpić 7 uwzględnieniem uregulowania zawartego w przepisie art. 1082 KC. Gdy zaś chodzi o roszczenie powodów dziedziczących po ojcu jego wierzytelność, to przy jego rozważaniu nie ma już zastosowania powyższy przepis art. 1082 KC, ponieważ jego treść uwzględniona była przy ocenie zasadności samego zachowku.
Z zasad powyższych Sąd Najwyższy udzielił odpowiedzi zawartej w sentencji uchwały.
