„Uprawniony do zachowku może przenieść na inną osobę przysługującą mu z tego tytułu wierzytelność.”
Spadek po zmarłym w dniu 17.XII.1972 r. Józefie O. nabyła w całości z mocy testamentu Helena O., żona spadkodawcy. Spadkodawca pozostawił dwóch synów. Syn spadkodawcy Leonard O. przelał swoją wierzytelność z tytułu przysługującego mu zachowku na swego brata Jerzego O.
Sąd Powiatowy w Piotrkowie Trybunalskim uwzględnił powództwo Jerzego O. przeciwko Helenie O. w części obejmującej przelaną na jego rzecz przez Leonarda O. wierzytelność z tytułu zachowku.
Sąd Najwyższy rozważył, co następuje:
W myśl art. 991 § 2 KC osobom uprawnionym do zachowku, które nie otrzymały od spadkodawcy w drodze darowizny albo rozrządzenia testamentowego określonej korzyści majątkowej stanowiącej zachowek, przysługuje przeciwko spadkobiercom roszczenie o zapłatę określonej sumy pieniężnej; przysługująca zaś osobom uprawnionym do zachowku wierzytelność należy do długów spadkowych (art. 922 § 3 KC).
Dopuszczalność przelewu wierzytelności, a zatem prawa wierzyciela do żądania od dłużnika świadczenia (art. 353 KC), reguluje przepis art. 509 KC, który zasadniczo dopuszcza przelew każdej wierzytelności, chyba że sprzeciwia się temu przepis ustawy, zastrzeżenie umowne lub właściwość zobowiązania.
Jeżeli chodzi o pierwszą z wymienionych przesłanek negatywnych, to przepisy ustawy zawierają szereg postanowień wyłączających Dopuszczalność przelewu wierzytelności. Przykładowo można wskazać przepis art. 449 KC, wyłączający Dopuszczalność zbycia roszczeń przewidzianych w art. 444-448 KC, chyba że są one już wymagalne i że zostały uznane na piśmie albo przyznane prawomocnym orzeczeniem; przepis art. 595 § 1 KC, stanowiący o niezbywalności prawa odkupu; art. 602 § 1 KC, przewidujący niezbywalność prawa pierwokupu; art. 912 KC, wyłączający Dopuszczalność zbycia prawa dożywocia.
Natomiast obowiązujące przepisy nie zawierają normy zakazującej zbywania wierzytelności z tytułu zachowku, co prowadzi do wniosku, że pierwsza z wymienionych w art. 509 § 1 KC negatywnych przesłanek dopuszczalności przelewu wierzytelności nie stoi na przeszkodzie uznaniu, iż przelew wierzytelności z tytułu zachowku jest prawnie dopuszczalny.
Nie wymaga bliższego omówienia druga z wymienionych w art. 509 § 1 KC negatywnych przesłanek, w myśl której przelew wierzytelności nie jest dopuszczalny, jeśli sprzeciwiałoby się to zastrzeżeniu umownemu, gdyż przesłanka ta nie wchodzi w niniejszej sprawie w rachubę.
Rozważenia natomiast wymaga wysunięta przez Sąd Wojewódzki wątpliwość, czy przelewowi wierzytelności z tytułu zachowku nie sprzeciwia się trzecia z wymienionych w art. 509 § 1 KC negatywnych przesłanek, a mianowicie właściwość zobowiązania.
W tym zakresie w doktrynie reprezentowany jest pogląd, że niezbywalność wierzytelności może wynikać bądź ze ściśle osobistego charakteru świadczenia, bądź ze związania uprawnienia z innym stosunkiem prawnym, bądź ze szczególnego charakteru zobowiązania, który nakazuje liczyć się z wolą dłużnika co do tego, kto ma być wierzycielem.
Wątpliwości Sądu Wojewódzkiego w niniejszej sprawie powstały na tle poglądu wyrażonego w doktrynie oraz w uzasadnieniu uchwały Sądu Najwyższego z dnia 12.V.1970 r. III GZP 26/70 (OSNCP 1971, z. 2, poz. 21).
W myśl tego poglądu uprawnienie do zachowku, będące niewątpliwie prawem majątkowym, ma jednak silną przymieszkę rodzinnoprawną i służy urzeczywistnieniu obowiązku moralnego, jaki spadkodawca ma względem swoich najbliższych, dlatego też w pewnym stopniu jest ono związane z osobą danego uprawnionego do zachowku, co zdaniem Sądu Wojewódzkiego mogłoby przemawiać za osobistym charakterem wierzytelności z tytułu zachowku i tym samym wskazywać na jej niezbywalność.
Okoliczność, że ustawodawca przyznaje prawo do zachowku tylko wąskiemu gronu najbliższych spadkodawcy osób, bo tylko zstępnym, małżonkowi i rodzicom (art. 991 § 1 KC), zdaniem Sądu Najwyższego nie nadaje wierzytelności z tytułu zachowku tak dalece osobistego charakteru, aby pozbawiał on ją przymiotu prawa majątkowego, które może być przedmiotem zwykłego obrotu.
Poglądu o niezbywalności roszczenia o zachowek nie może uzasadniać przepis art. 1002 KC, przepis ten bowiem zawiera jedynie ograniczenia w zakresie dziedziczenia roszczenia o zachowek; nie uzasadnia on sam przez się poglądu, że ustawodawca – wprowadzając w tym zakresie ograniczenia w stosunku do poprzednio obowiązującego art. 158 prawa spadkowego – zamierzał nadać roszczeniu o zachowek charakter ściśle osobisty, wyłączający jego zbywalność.
Skoro bowiem ustawodawca dokonał zmian w przepisie dotyczącym dziedziczenia roszczenia o zachowek, to niewątpliwie wprowadziłby również stosowny przepis zakazujący zbywania wierzytelności z tytułu zachowku, gdyby przyświecały mu takie intencje.
Przeciwko poglądowi wyłączającemu Dopuszczalność zbycia wierzytelności z tytułu zachowku przemawia Okoliczność, że w świetle obowiązujących przepisów roszczenie o zachowek, aczkolwiek przysługuje tylko wąskiemu gronu najbliższych spadkodawcy osób, nie ma charakteru roszczenia alimentacyjnego sensu largo.
Przysługuje ono bowiem uprawnionym osobom bez względu na ich sytuację materialną i osobistą, wystarczającą zaś przesłankę uzasadniającą roszczenie tych osób o zachowek stanowi jedynie fakt nieotrzymania od spadkodawcy w drodze darowizny albo rozrządzenia testamentowego określonej korzyści majątkowej.
Trwała niezdolność do pracy i małoletniość uprawnionego do zachowku mają znaczenie jedynie dla określenia wysokości zachowku (art. 991 § 1 KC), natomiast są bez znaczenia dla samej zasady roszczenia o zachowek.
Nie stanowi dostatecznie przekonywającego argumentu na uzasadnienie poglądu o ściśle osobistym charakterze roszczenia o zachowek, wyłączającym jego zbywalność – Okoliczność, iż zachowek przysługuje tylko wąskiemu gronu osób najbliższych spadkodawcy.
Uwzględniając bowiem różnice co do kręgu osób uprawnionych do zachowku (art. 991 § 1 KC) oraz do dziedziczenia ustawowego (art. 931 i nast. KC), należy zauważyć, że również do dziedziczenia z ustawy powołane są w zasadzie osoby najbliższe spadkodawcy; a wielokrotnie krąg osób uprawnionych do dziedziczenia danego spadku z ustawy będzie się zbiegał z kręgiem osób uprawnionych do zachowku.
Stosownie zaś do art. 1051 KC spadkobierca, który spadek przyjął, może – bez ograniczenia – zbyć spadek w całości lub części, może zbyć również swój udział spadkowy. Skoro zatem osoba uprawniona do zachowku mogłaby zbyć spadek lub udział spadkowy, gdyby dziedziczyła spadek, to w drodze wykładni a maiore ad minus można dojść do wniosku, że może ona zbyć również swoją wierzytelność z tytułu zachowku, stanowiącą odpowiednio mniejszą część jej udziału spadkowego.
Niezależnie od tego należy zauważyć, że w wypadku, gdy prawo do zachowku zostało przez spadkodawcę częściowo uwzględnione, np. przez powołanie do spadku osoby uprawnionej do zachowku, osobie tej przysługuje roszczenie pieniężne w takim zakresie, w jakim powołanie do spadku nie wyczerpuje należnego jej zachowku (art. 991 § 2 KC).
Nie budzi zaś wątpliwości, że uprawniony do zachowku mógłby zbyć swój udział spadkowy (art. 1051 KC), mimo że w tym wypadku udział ten stanowi częściowe zaspokojenie jego prawa do zachowku.
Na tle przytoczonej sytuacji trudno jest znaleźć logiczne uzasadnienie dla odmiennego traktowania – z punktu widzenia dopuszczalności zbycia – udziału spadkowego, stanowiącego częściowe zaspokojenie prawa do zachowku, oraz wierzytelności pieniężnej, potrzebnej do uzupełnienia zachowku.
Okoliczność ta przemawia również za dopuszczalnością zbycia wierzytelności z tytułu zachowku z przyczyn, o których poprzednio była mowa.
