Nie ukrywam, że głównym celem przygotowani tego wpisu jest, aby zbiorczo odpowiedzieć na najczęściej przez Was zdawane pytania w sprawie zachowku, czyli:
- komu należy się zachowek po bracie?
- komu należy się zachowek po rodzicach?
- komu należy się zachowek po mamie?
- komu należy się zachowek po ojcu?
- komu i kiedy należy się zachowek?
W pierwszej kolejności, zanim odpowiem na pytanie komu należy się zachowek, spróbuję krótko wyjaśnić na czym polega instytucja zachowku.
Zachowek – definicja
Zachowek, moim zdaniem, najlepiej scharakteryzowany został w Wyroku SA w Szczecinie (I ACa 41/16), który stwierdził, że instytucja zachowku służy do ochrony interesów osób najbliższych spadkodawcy przed skutkami dokonywanych przez niego rozporządzeń zarówno w ramach swobody testowania, jak i wynikających z poczynionych za życia darowizn.
Ustawodawca zatem ogranicza przez zachowek swobodę testowania (dysponowania majątkiem na wypadek śmierci). Wskazuje się, że ustawa w ten sposób zmierza do realizacji wartości jakimi są ochrona (dobro) rodziny.
Zachowek ma na celu ograniczenie możliwości dysponowania majątkiem właśnie w celu ochrony przed „arbitralnością” decyzji spadkodawcy i ma służyć urzeczywistnieniu sprawiedliwego podziału schedy spadkowej przy uwzględnieniu uzasadnionych zdaniem ustawodawcy praw najbliższych.
Zachowek stanowi uzasadnione konstytucyjnie ograniczenie praw podmiotowych spadkodawcy na rzecz praw ochrony praw innych osób. Oceniając system założeń aksjologicznych przyjęty dla ochrony dziedziczenia w KC wyjaśnia się w konsekwencji, że KC daje swoisty wyraz prymatowi zasad dziedziczenia ustawowego przed swobodą rozporządzeń testamentowych.
Przyznając testatorowi możliwość rozporządzania swoim majątkiem zarazem przewiduje w art. 991 § 1 KC ustawową ochronę najbliższym jego osobom, które byłyby powołane do spadku z mocy ustawy.
Ochrona ta jest szeroka a testator uzyskuje prawo do pozbawienia w testamencie osób bliskich wymienionych przez ustawę praw do zachowku jedynie w sytuacjach enumeratywnie określonych normą art. 1008 pkt 1 – 3 KC. Każdy z tych przypadków określa sytuacje, w których sposób zachowania się spadkobiercy uzasadnia moralnie akt pozbawienia opisanego wyżej prawa do zachowku.
Prawo do zachowku przysługujące ze względu na szczególny stosunek rodzinny, istniejący między uprawnionym do zachowku a spadkodawcą, służy urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma względem swoich najbliższych.
W powszechnym odczuciu społecznym to właśnie bliżsi krewni są bardziej uprawnieni do schedy spadkowej i realizacja uprawnień do zachowku stanowi właśnie realizację ochrony rodziny. (I ACa 31/16 – wyrok SA Kraków)
Podsumowując, instytucja zachowku ma charakter ustawowy i przyznaje uprawnienia określonym tylko osobom do dochodzenia roszczenia o zapłatę kwoty pieniężnej. Uprawnienie to przysługuje wyłącznie osobom, które należą do kręgu ściśle określonego w przepisie art. 991 § 1 KC, jeżeli jednocześnie nie zostały powołane do spadku.
Dodać jedynie na marginesie należy, że instytucja zachowku jako taka, była kwestionowana pod kątem konstytucyjności.
Jednakże Trybunał Konstytucyjny uznał tę instytucję za zgodną z Konstytucją czego dał wyraz w wyroku z dnia 25-07-2013 sygn. akt: P 56/11, który brzmi:
„Art. 991 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93, ze zm.) jest zgodny z art. 64 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 oraz z art. 47 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.”
Krąg osób uprawnionych do zachowku jest ściśle określony w kodeksie cywilnym i wbrew powszechnemu przekonaniu, nie jest tak szeroki jak się wydaje.
Uprawnieni do zachowku – komu należy się zachowek?
Ustawodawca przewidział, że osobami uprawnionymi do zachowku są:
- zstępni;
- małżonek spadkodawcy;
- rodzice spadkodawcy.
Zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należy się odpowiednia część wartości udziału spadkowego (2/3 lub 1/2) określonego tym przepisem, który przypadałby tym osobom przy dziedziczeniu ustawowym.
Komu nie należy się zachowek?
Zgodnie z art. 992 KC przy ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę obliczenia zachowku nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia lub zostali wydziedziczeni.
Zstępni wydziedziczonego wchodzą bowiem w miejsce swego rodzica zarówno w zakresie dziedziczenia ustawowego, jak i w zakresie zachowku,a zatem powinni być uwzględnieni przy ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę obliczania zachowku innej. (I ACa 183/13 – wyrok SA Katowice)
Dalszy zstępny spadkodawcy nie jest uprawniony do zachowku po nim, jeśli – w razie dziedziczenia testamentowego – zstępny spadkodawcy złożył oświadczenie o odrzuceniu spadku z ustawy. (III CZP 23/19 – uchwała SN)
Zgodnie z ogólnymi regułami nie dziedziczą spadku z ustawy i tracą prawo do zachowku osoby, które zostały wydziedziczone przez spadkodawcę w testamencie.
Artykuł 1008 KC stanowi, że spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku, jeżeli wbrew woli spadkodawcy postępują uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego, dopuścili się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci lub uporczywie nie dopełniali względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
W takich sytuacjach, dochodzą do dziedziczenia zstępni wydziedziczonego, uzyskując również prawo do zachowku, co wynika wyraźnie z art. 1011 KC.
Wydziedziczenie pociąga za sobą skutek w postaci utraty stanowiska spadkobiercy ustawowego, a ponadto uprawnienia do żądania określonej sumy tytułem zachowku. Jeżeli spadkodawca pozostawił testament, w którym jedyną dyspozycję stanowi wydziedziczenie dziecka uprawnionego do zachowku, zstępni wydziedziczonego dochodzą do dziedziczenia z ustawy w przypadku zaś powołania ponadto spadkobiercy, zstępnym wydziedziczonego przysługuje prawo do zachowku. (I C 189/11 – wyrok SO Wrocław)
I na koniec pamiętać należy, że zgodnie z art. 992 KC przy ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę obliczenia zachowku nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia.
A zstępni wydziedziczonego wchodzą bowiem w miejsce swego rodzica zarówno w zakresie dziedziczenia ustawowego, jak i w zakresie, a zatem powinni być uwzględnieni przy ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę obliczania zachowku. (I ACa 183/13 – wyrok SA Katowice)
Autorem tekstu jest radca prawny Piotr Woś – specjalista od prawa spadkowego (adwokat Kraków)
Chcesz skonsultować swoją sprawę – umów się na spotkanie dzwoniąc pod nr tel.: 12 411 05 94,
bądź wejdź na naszą stronę i skorzystaj z PRAWNICZEJ KONSULTACJI TELEFONICZNEJ.