Termin rozpoznania wniosku o zabezpieczenie alimentów – bezczynność Sądu

„Określony w art. 737 k.p.c. termin ma charakter instrukcyjny i powinien być zachowany w przypadku, gdy przesłanki zabezpieczenia są dostatecznie wyjaśnione. Jedynie w sprawach szczególnie trudnych, w przypadku wielość żądań, wniosków, twierdzeń i pism sąd – dbając o merytoryczne i rzetelne rozpoznanie wniosku powinien podjąć dalsze czynności, np. wysłuchać drugą stronę czy też przeprowadzić w odpowiednim zakresie postępowanie dowodowe, w szczególności celem oceny uprawdopodobnienia żądania. Jednakże nie budzi wątpliwości, że postanowienie w przedmiocie zabezpieczenia powinno być wydane możliwie szybko, a w każdym razie w takim czasie, aby zgodnie z istotą i celem postępowania zabezpieczającego mogło zapewnić skuteczność realizacji orzeczenia co do istoty sprawy.”

Pismem z 5 września 2023 r. M. S. (dalej: „skarżąca”), działając przez profesjonalnego pełnomocnika – adwokata, wniosła o:

1. stwierdzenie, że w postępowaniu przed Sądem Apelacyjnym w Warszawie o sygn. akt VI ACa 1585/22, nastąpiła przewlekłość postępowania;
2. wydanie Sądowi rozpoznającemu wyżej wskazaną sprawę zalecenia niezwłocznego rozpoznania wniosku o udzielenie zabezpieczenia roszczenia oraz wyznaczenia terminu rozprawy głównej;
3. przyznanie od Skarbu Państwa na rzecz skarżącej sumy pieniężnej w kwocie 20 000 zł;
4. zasądzenie od Skarbu Państwa – Sądu Apelacyjnego w Warszawie na rzecz skarżącej zwrotu kosztów tego postępowania, w tym kosztów zastępstwa procesowego wg norm przepisanych.

W uzasadnieniu skarżąca podniosła, że 23 września 2022 r. wniosła apelację od wyroku Sądu Okręgowego w Warszawie, sygn. akt VII C 1471/21, żądając zmiany wyroku poprzez podniesienie alimentów na jej rzecz do kwoty 4 000 zł. Jednocześnie skarżąca złożyła wniosek o udzielenie zabezpieczenia alimentów w kwocie 3 500 zł, który do dnia wniesienia skargi nie został rozpoznany. Mimo upływu 15 miesięcy od dnia wydania wyroku, powód nie płaci zasądzonych na jej rzecz alimentów. W sprawie nie został także wyznaczony termin rozpoznania apelacji. Powyższe powoduje znaczny uszczerbek w majątku skarżącej i niemożność zaspokojenia jej podstawowych potrzeb życiowych.

Skarżąca podkreśliła, że sprawa zasługuje na potraktowanie jej jako pilnej, gdyż przedmiotem postępowania są alimenty, a więc środki na zaspokojenie jej usprawiedliwionych potrzeb życiowych. Rozwód pociągnął dla skarżącej istotne pogorszenie jej sytuacji materialnej, w szczególności konieczność ponoszenia kosztów najmu mieszkania w kwocie 3 500 zł miesięcznie. Skarżąca zarzuciła, że na skutek bezczynności Sądu poniosła stratę majątkową w wysokości niewypłaconych jej alimentów, albowiem alimenty dochodzone są na przyszłość i Sąd nie wydając orzeczenia de facto pozbawił skarżącą alimentów za okres bezczynności Sądu.

Skarżąca wniosła o zasądzenie kwoty 20 000 zł w związku ze stwierdzoną przewlekłością postępowania toczącego się przed Sądem Apelacyjnym w Warszawie o sygn. akt VI ACa 1585/22. Skarżąca podniosła, że w czasie toczącego się postępowania apelacyjnego, aż do momentu rozpoznania wniosku o zabezpieczenie albo prawomocnego zakończenia postępowania, skarżąca nie ma możliwości dochodzenia swoich praw, tj. alimentów. Nie zostanie to jej zrekompensowane w inny sposób.

Skarżąca wniosła także o wydanie Sądowi Apelacyjnemu w Warszawie zalecenia niezwłocznego rozpoznania wniosku o udzielenie zabezpieczenia i skierowania sprawy na rozprawę. Skarżąca podkreśliła, że istotą wniosku o udzielenie zabezpieczenia jest zabezpieczenie uprawionego na czas toczącego się postępowania, czyli od dnia złożenia wniosku do dnia prawomocnego zakończenia postępowania, gdyż w tym czasie uprawniona jest pozbawiona możliwości dochodzenia swoich praw, stąd też kodeksowy bezzwłoczny termin rozpoznania wniosku o zabezpieczenie. Rozpoznanie wniosku o zabezpieczenie wraz z wyznaczeniem terminu rozprawy po przekroczeniu roku od jego złożenia nie jest zasadne.

Prezes Sądu Apelacyjnego w Warszawie (dalej: „Prezes”) przystąpił do postępowania oraz wniósł o oddalenie skargi. Prezes wskazał, że z analizy akt sprawy wynika jednoznacznie, że postępowanie nie było prowadzone w sposób rozwlekły, nie wystąpiły odstępstwa od czasu zwyczajowo koniecznego do wykonania czynności niezbędnych do rozpoznania sprawy skarżącej, czynności związane z prowadzeniem sprawy były wykonane niezwłocznie oraz w normalnym toku postępowania.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje.

Zgodnie z treścią art. 2 ust. 1 u.s.p.p., strona może wnieść skargę o stwierdzenie, że w postępowaniu, którego skarga dotyczy, nastąpiło naruszenie jej prawa do rozpoznania sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki, jeżeli postępowanie zmierzające do wydania rozstrzygnięcia kończącego postępowanie w sprawie trwa dłużej niż to konieczne dla wyjaśnienia istotnych okoliczności faktycznych i prawnych albo dłużej niż to konieczne do załatwienia sprawy egzekucyjnej lub innej dotyczącej wykonania orzeczenia sądowego.

Ustawodawca w ustawie o skardze na przewlekłość nie określił wyraźnie, jaki okres oczekiwania na rozpoznanie sprawy należy uznać za nieuzasadnioną zwłokę. Niemniej w orzecznictwie Sądu Najwyższego ugruntowane jest stanowisko, że przewlekłość jest pojęciem odnoszącym się do konkretnego zdarzenia, które po wnikliwej analizie należałoby uznać za nadmiernie rozciągnięte w czasie i niezasadnie przedłużające się.

Podnosi się przy tym, że ocena, czy w konkretnej sprawie doszło do przewlekłości postępowania, nie powinna ograniczać się wyłącznie do upływu czasu i subiektywnych odczuć skarżącego, lecz powinna być wypadkową czynników obiektywnych oraz czasu niezbędnego do podejmowania działań zgodnych z obowiązującymi przepisami, przewidującymi zachowanie określonych procedur.

Oceniając, czy w danej sprawie mamy do czynienia z przewlekłością postępowania, należy zatem brać pod uwagę kryteria określone w art. 2 ust. 2 u.s.p.p., zgodnie z którymi dla stwierdzenia, czy w sprawie doszło do przewlekłości postępowania, należy w szczególności ocenić terminowość i prawidłowość czynności podjętych przez sąd w celu wydania rozstrzygnięcia kończącego postępowanie w sprawie, a także uwzględnić łączny dotychczasowy czas postępowania, od jego wszczęcia do chwili rozpoznania skargi, charakter sprawy, stopień faktycznej i prawnej jej zawiłości, znaczenie dla strony, która wniosła skargę, rozstrzygniętych w niej zagadnień oraz zachowanie się stron, a w szczególności strony, która zarzuciła przewlekłość postępowania.

W okolicznościach niniejszej sprawy Sąd Najwyższy stwierdził, że podniesiony w skardze zarzut przewlekłości postępowania toczącego się przed Sądem Apelacyjnym w Warszawie pod sygn. VI ACa 1585/22 jest uzasadniony.

Z akt przedmiotowej sprawy wynika, że wyrokiem z 22 czerwca 2022 r. za sygn. VII C 1471/21 Sąd Okręgowy w Warszawie orzekł rozwiązanie małżeństwa stron przez rozwód, przy czym stwierdził, że wyłączną winę za rozpad pożycia małżeńskiego stron ponosi powód oraz zobowiązał powoda do płacenia na rzecz pozwanej alimentów w kwocie 1 000 zł miesięcznie. Skarżąca 23 września 2022 r. wniosła apelację od powyższego wyroku żądając zmiany zaskarżonego wyroku poprzez podniesienie alimentów na jej rzecz do kwoty 4 000 zł. Jednocześnie skarżąca wniosła o udzielenie zabezpieczenia alimentów w kwocie 3 500 zł. Apelacja została przekazana Sądowi Apelacyjnemu w Warszawie 19 października 2022 r., następnie 21 października 2022 r. dokonano losowania sędziego referenta. Zarządzeniem z 21 czerwca 2023 r. pełnomocnicy stron zostali wezwani do uzupełnienia braków formalnych apelacji. Akta zostały przedstawione sędziemu referentowi w związku ze złożonym przez skarżącą wnioskiem o udzielenie zabezpieczenia 3 lipca 2023 r. Zarządzeniem z 5 sierpnia 2023 r. braki formalne apelacji powoda oraz braki pełnomocnictw obu stron zostały uznane za uzupełnione. Jednocześnie wezwano pełnomocnika powoda do uzupełnienia braków fiskalnych apelacji oraz zarządzono doręczenie stronie powodowej odpisu apelacji i pisma strony pozwanej, tj. skarżącej. Pismem z dnia 4 września 2023 r., które wpłynęło do sądu 7 września 2023 r. pełnomocnik powoda wniósł odpowiedź na wniosek skarżącej o udzielenie zabezpieczenia. 20 października 2023 r. uznano braki formalne apelacji powoda za usunięte, natomiast pełnomocnik pozwanej (tj. Skarżącej) ponownie został wezwany do usunięcia braków pełnomocnictwa. 13 listopada 2023 r. – wykonując zarządzenie z 2 listopada 2023 r. – wysłano do pełnomocnika Skarżącej odpis apelacji powoda. W zarządzeniu z2 listopada 2023 r. wskazano, że akta sprawy należy przedstawić sędziemu referentowi celem wyznaczenia terminu rozprawy.

Od momentu wniesienia apelacji do chwili wniesienia rozpoznawanej skargi na przewlekłość postępowania minęło 11 miesięcy, a w sprawie nadal nie został wyznaczony termin rozprawy apelacyjnej. Czynności podjęte w tym okresie przed Sądem Apelacyjnym w Warszawie polegały wyłącznie na rozwlekłej i nieprawidłowo przeprowadzonej kontroli formalnej, która uchybia standardom rzetelnego i sprawnego postępowania sądowego. Sąd całkowicie pominął przepisy postępowania cywilnego dotyczące zabezpieczenia roszczenia, tu roszczenia alimentacyjnego. Sąd podjął pierwsze czynności mające na celu nadanie sprawie prawidłowego biegu po 8 miesiącach od wpływu apelacji, a w ramach kontroli formalnej wydano 5 zarządzeń na przestrzeni kolejnych 4 miesięcy. Po wniesieniu przez skarżącą we wrześniu 2023 r. skargi na przewlekłość sąd nie podjął żadnej czynności zmierzającej do rozpoznania wniosku o zabezpieczenie alimentów.

Zgodnie z rozporządzeniem Ministra sprawiedliwości z 18 czerwca 2019 r. – Regulamin urzędowania sądów powszechnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2022 r. poz. 2514) do spraw pilnych należą m.in. wnioski o udzielenie zabezpieczenia.

Jak słusznie podkreśliła pełnomocnik skarżącej, sprawa ma istotne znaczenie z uwagi na charakter i celowość alimentów, będących przedmiotem wniosku o zabezpieczenie jak i apelacji stron.

Zgodnie natomiast z treścią art. 737 k.p.c. wniosek o udzielenie zabezpieczenia podlega rozpoznaniu bezzwłocznie, nie później jednak niż w terminie tygodnia od dnia jego wpływu do sądu, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. Jeżeli ustawa przewiduje rozpoznanie wniosku na rozprawie, należy ją wyznaczyć tak, aby rozprawa mogła odbyć się w terminie miesięcznym od dnia wpływu wniosku.

Określony w powyższym przepisie termin ma charakter instrukcyjny i powinien być zachowany w przypadku, gdy przesłanki zabezpieczenia są dostatecznie wyjaśnione. Jedynie w sprawach szczególnie trudnych, w przypadku wielość żądań, wniosków, twierdzeń i pism sąd – dbając o merytoryczne i rzetelne rozpoznanie wniosku powinien podjąć dalsze czynności, np. wysłuchać drugą stronę czy też przeprowadzić w odpowiednim zakresie postępowanie dowodowe, w szczególności celem oceny uprawdopodobnienia żądania. Jednakże nie budzi wątpliwości, że postanowienie w przedmiocie zabezpieczenia powinno być wydane możliwie szybko, a w każdym razie w takim czasie, aby zgodnie z istotą i celem postępowania zabezpieczającego mogło zapewnić skuteczność realizacji orzeczenia co do istoty sprawy.

Podkreślić także należy, że w sprawach o alimenty zabezpieczenie może polegać na zobowiązaniu obowiązanego do zapłaty uprawnionemu jednorazowo albo okresowo określonej sumy pieniężnej. W sprawach tych podstawą zabezpieczenia jest jedynie uprawdopodobnienie istnienia roszczenia. W sprawach o alimenty ustawodawca przewidział zatem wyjątek od zasady określonej w art. 731 k.p.c. i dopuścił sytuację, że zabezpieczenie może prowadzić do zaspokojenia roszczenia uprawnionego. Ustawodawca podkreślił tym samym charakter alimentów będących świadczenie powtarzalnym, przeznaczonym na zaspokojenie bieżących potrzeb życiowych. Prowizoryczny charakter takiego zabezpieczenia wyraża się w tym, że stanowi ono samoistną podstawę świadczeń, niezależną od orzeczenia o tych świadczeniach zawartego w wyroku oraz udzielane jest tylko na czas trwania tego postępowania.

W ocenie Sądu Najwyższego powyższe okoliczności uzasadniają stwierdzenie, że postępowanie apelacyjne o sygn. VI ACa 1585/22 toczy się dłużej, niż to jest konieczne dla prawidłowego wyjaśnienia wszystkich okoliczności faktycznych i prawnych, istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy, a tym samym że w postępowaniu objętym skargą nie dochowano wynikających z wyżej powołanego orzecznictwa standardów rozpoznania sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki.

Sąd Najwyższy nie stwierdził natomiast żadnych okoliczności, które mogłyby usprawiedliwić liczącą już ponad 13 miesięcy zwłokę w rozpoznaniu apelacji stron, a w szczególności wniosku o zabezpieczenie alimentów. Bezczynność sądu polegająca na nierozpoznaniu wniosku o zabezpieczenie alimentów przez 8 miesięcy nie znajduje żadnego uzasadnienia. Nie ulega wątpliwości, że alimenty mają na celu zabezpieczenie środków pieniężnych na zaspokojenie bieżących potrzeb. W okolicznościach niniejszej sprawy powód wniósł odpowiedź na wniosek skarżącej, sąd nie znalazł podstaw do uzupełnienia materiału dowodowego w zakresie wniosku o zabezpieczenie, a mimo upływu 13 miesięcy od wniesienia apelacji, nie wyznaczył terminu rozprawy.

Uwzględniając skargę, zgodnie z art. 12 ust. 4 i ust. 5 pkt 1 u.s.p.p., Sąd Najwyższy przyznał od Skarbu Państwa – Sądu Apelacyjnego w Warszawie na rzecz skarżącej sumę pieniężną w kwocie 2000 zł, oddalając żądanie w pozostałym zakresie.

Przyjmuje się, że „odpowiednia suma pieniężna” w rozumieniu art. 12 ust. 4 u.s.p.p. stanowi sankcję dla Państwa za wadliwe zorganizowanie wymiaru sprawiedliwości oraz rekompensatę dla skarżącego za krzywdę moralną spowodowaną przewlekłością postępowania. Przy czym wysokość tej sumy pieniężnej musi być proporcjonalna do wielkości zwłoki  i mieścić się w granicach od 2000 do 20 000 zł. Jednocześnie kwota zasądzana na podstawie art. 12 ust. 4 u.s.p.p. musi obejmować kwotę nie mniejszą niż 500 zł za każdy rok dotychczasowego trwania postępowania, niezależnie od tego, ilu etapów postępowania dotyczy stwierdzona przewlekłość postępowania. Sąd może przyznać sumę pieniężną wyższą niż 500 zł za każdy rok dotychczasowego trwania postępowania, jeżeli sprawa ma szczególne znaczenie dla skarżącego, który swoją postawą nie przyczynił się w sposób zawiniony do wydłużenia czasu trwania postępowania.

Odpowiednia suma pieniężna pełni rolę swoistego zadośćuczynienia za stres i frustrację, spowodowane przewlekłością postępowania sądowego.

Określając wymiar przyznanej Skarżącej sumy pieniężnej, Sąd Najwyższy miał na uwadze, że w badanej sprawie przewlekłość postępowania wystąpiła na jednym z jego etapów, tj. w postępowaniu apelacyjnym, a skarżąca nadal oczekuje na wyznaczenie terminu rozprawy. Jednocześnie nie ulega wątpliwości, że w rozpoznawanym przypadku nie była ona spowodowana ani materią sprawy, ani jej zawiłością. Jest również niewątpliwe, że sprawa, której dotyczy skarga na przewlekłość, ma istotne znaczenie dla skarżącej choćby z uwagi tylko na jej charakter. Przedmiotem postępowania jest bowiem rozstrzygnięcie kwestii alimentów, czyli środków na zaspokojenie bieżących i uzasadnionych potrzeb życiowych. Bezczynność sądu w rozpoznaniu wniosku o zabezpieczenie pozbawia skarżącą możliwości uzyskania środków na zaspokojenie uzasadnionych bieżących potrzeb, w szczególności mieszkaniowych. Podkreślić także należy, że w przypadku nieuwzględnienia wniosku, skarżącej przysługuje zażalenie na takie postanowienie.

Ustalając wysokość sumy pieniężnej z tytułu przewlekłości postępowania sądowego Sąd Najwyższy wziął pod uwagę charakter i znaczenie sprawy oraz czas trwania zwłoki w podejmowaniu czynności przez Sąd Apelacyjny w Warszawie. W szczególności Sąd Najwyższy wziął pod uwagę dolegliwości dla skarżącej spowodowane opieszałością postępowania, czas trwania tej przewlekłości, jej przyczyny, charakter postępowania, w którym stwierdzono przewlekłość, a także wpływ strony na zaistnienie tej przewlekłości. W okolicznościach niniejszej sprawy pełnomocnik skarżącej nie wnioskował o wyznaczenie terminu rozpoznania wniosku o zabezpieczenie, nie wnosił o przyspieszenie rozpoznania apelacji, a nade wszystko pełnomocnik skarżącej wniósł apelację obarczoną brakami formalnymi, których uzupełnienie z pewnością wydłużyło postępowanie i uniemożliwiło niezwłoczne rozpoznanie wniosku o zabezpieczenie alimentów.

Sąd Najwyższy nie podzielił opinii skarżącej, że maksymalna wysokość sumy pieniężnej jest uzasadniona brakiem innych środków prawnych rekompensujących skarżącej utratę niewypłaconych jej alimentów na skutek opieszałości sądu w rozpoznaniu wniosku o zabezpieczenie alimentów.

Skarżąca może domagać się w odrębnym postępowaniu od Skarbu Państwa odszkodowania za szkodę wyrządzoną naruszeniem prawa strony do rozpoznania sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki.

Suma pieniężna zasądzona na podstawie art. 12 ust. 4 przede wszystkim ma charakter kompensaty za krzywdę moralną związaną z bezczynnością sądu oraz faktyczne dolegliwości związane z przeciągającym się, bez racjonalnego usprawiedliwiającego powodu, postępowaniem sądowym, i nie stanowi pełnej rekompensaty z tytułu ujemnych następstw wynikłych dla skarżącego z tytułu nadmiernie długiego postępowania, tj. nie stanowi odszkodowania.

Mając na uwadze powyższe Sąd Najwyższy przyznał skarżącej od Skarbu Państwa – Sądu Apelacyjnego w Warszawie kwotę 2000 zł tytułem stwierdzonej przewlekłości w postępowaniu toczącym się pod sygn. VI ACa 1585/22 za okres od 23 września 2022 r. do 11 stycznia 2024 r.

Zgodnie z art. 12 ust. 3 u.s.p.p., na żądanie skarżącego lub z urzędu sąd zaleca podjęcie przez sąd rozpoznający sprawę co do istoty albo przez prokuratora prowadzącego lub nadzorującego postępowanie przygotowawcze odpowiednich czynności w wyznaczonym terminie, chyba że wydanie zaleceń jest oczywiście zbędne. Zalecenia nie mogą wkraczać w zakres oceny faktycznej i prawnej sprawy. Wobec tego, że w sprawie toczącej się przed Sądem Apelacyjnym w Warszawie, VI ACa 1585/22 dotychczas nie został wyznaczony termin rozprawy, Sąd Najwyższy zalecił niezwłoczne rozpoznania wniosku o zabezpieczenie roszczenia alimentacyjnego.

(opracowano na podstawie Postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 11 stycznia 2024 r.I NSP 266/23)