Sąd Najwyższy na posiedzeniu w dniu 30 października 1984 r. do rozstrzygnięcia składowi siedmiu sędziów Sądu Najwyższego:
„Według jakiej daty ustala się wartość spadku w celu obliczenia zachowku?”
Przedmiotem pytania prawnego przedstawionego składowi siedmiu sędziów Sądu Najwyższego do rozstrzygnięcia jest kwestia określenia jednego z elementów obliczenia zachowku.
Zachowek – w jaki sposób jest obliczany?
Zagadnienie to jest przedmiotem szczególnego zainteresowania sądów.
Sąd Wojewódzki w Szczecinie postanowieniem z dnia 8 lutego 1983 r. sformułował pytanie, według jakiej daty należy obliczać wartość spadku w celu określenia wysokości zachowku dla osób uprawnionych do zachowku w sytuacji, kiedy wartość spadku w dacie otwarcia spadku jest kilkakrotnie niższa od wartości spadku w dacie roszczenia o zachowek.
Sąd Wojewódzki we Wrocławiu postanowieniem z dnia 15 czerwca 1984 r. przedstawił pytanie, czy wysokość zachowku należy obliczać według cen z daty otwarcia spadku, czy też cen z daty orzekania o zachowku wówczas, gdy w skład majątku spadkowego wchodzi nieruchomość.
Wreszcie, Sąd Wojewódzki w Katowicach postanowieniem z dnia 25 lipca 1984 r. przekazał Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne, czy dopuszczalne jest w sprawie o zachowek ustalenie wartości spadku według cen obowiązujących w chwili ustalenia zachowku.
Przedstawione obecnie składowi siedmiu sędziów SN przez skład trzech sędziów SN zagadnienie prawne, według jakiej daty ustala się wartość spadku w celu obliczenia zachowku, łączy się bezpośrednio z drugim z kolei wymienionym pytaniem Sądu Wojewódzkiego we Wrocławiu.
Zachowek – uzasadnienie ustalenia daty wartości spadku
W uzasadnieniu wydanego w tej sprawie postanowienia o przekazaniu zagadnienia prawnego do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu Sąd Wojewódzki rozważa m.in., „czy słuszne jest, aby (ta) różnica (cen) działała tylko na korzyść spadkobiercy testamentowego, z wyłączeniem uprawnionych do zachowku, skoro sama instytucja zachowku bardzo ściśle jest związana z wartością spadkową i stanowi połowę udziału spadku wynikającego z dziedziczenia ustawowego.
Argument (…) o szybkim zrealizowaniu zobowiązań z zachowku dotyczy sytuacji, gdy wzrost cen jest powolny i przypadkowy (…), budzi jednak wątpliwości, gdy wzrost cen nieruchomości jest regułą i następuje tak szybko, że działania stron i sądu za nimi nie nadążają”.
W uzasadnieniu zaś trzeciego w kolejności wymienionego postanowienia o przekazaniu zagadnienia prawnego Sąd Wojewódzki zaznaczył, że „w aktualnej sytuacji rynkowej, gdy w okresie ostatnich kilku lat ceny wszelkich towarów wzrosły wielokrotnie, przyjęcie cen z chwili otwarcia spadku, zwłaszcza gdy miało ono miejsce przed kilku laty, skutkuje rażącą dysproporcję pomiędzy aktualną wartością spadku a wartością zachowku.”
Co to jest zachowek?
Z punktu widzenia lansowanego kierunku wykładni istotne znaczenie ma również funkcja zachowku.
Przejawia się ona w idei rozszerzania, zakresu ochrony członków najbliższej.
Zachowek jest w pewnym sensie zastępczą formą dziedziczenia.
Ma on zapewnić określonym podmiotom korzyści związane ze spadkobraniem.
Nie ma żadnych racji społecznych przemawiających przeciwko jednakowemu traktowaniu, gdy chodzi o określenie wartości, spadkobierców i osób uprawnionych do zachowku lub mających roszczenie o jego uzupełnienie.
Nie zachodzą też żadne prawne i społecznie uzasadnione racje, aby brać w ochronę właśnie zobowiązanego do zaspokojenia roszczeń o zachowek przed nadmiernym obciążeniem – kosztem uprawnionego do zachowku.
Powoływanie się na względy słuszności mające przemawiać za dotychczasową wykładnią jest nietrafne. Przeciwnie, słuszność bowiem wymaga, aby uwzględniać zmiany cen, co nie może być uważane za nieistotne „okoliczności przypadkowe”.
Z tych wszystkich względów należało rozstrzygnąć, że „Obliczanie zachowku następuje na podstawie wartości spadku ustalonej według cen z daty orzekania o roszczeniach z tego tytułu.”
(Opracowano na podstawie Uchwała Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego – Izba Cywilna – zasada prawna z dnia 26 marca 1985 r. III CZP 75/84)
